Η Φιλοσοφία του Έρωτος στον Πλωτίνο & η Ψυχολογία της ερώσας Ψυχής στον Νεοπλατωνισμό

 

Η Φιλοσοφία του Έρωτος στον Πλωτίνο & η Ψυχολογία της ερώσας Ψυχής στον Νεοπλατωνισμό

 

Ο «Έρως στον Πλωτίνο» είναι μια ενδιαφέρουσα και οξυδερκής φιλοσοφικο-ψυχολογική διδακτορική διατριβή του φιλοσόφου συγγραφέως και εκπαιδευτικού κυρίου Παναγιώτη Δαμάσκου η οποία εκπονήθηκε και αξιολόγηθηκε με βαθμό άριστα κατά το 2000.

Ο Νεοπλατωνισμός του Πλωτίνου είναι ένα κορυφαίο φιλοσοφικό σύστημα των μεταχριστιανικών χρόνων με βαθιές επιρροές και επιδράσεις από την Ακαδημία του Πλάτωνος αλλά και από άλλα προχριστιανικά αρχέγονα ή έτερα φιλοσοφικά συστήματα που επέδρασαν καταλυτικά στην σκέψη του Πλωτίνου. Ο συγγραφέας της διατριβής Παναγιώτης Δαμάσκος καταφέρνει να ερευνήσει και να καταγράψει εκτενώς και αναλυτικώς την ολιστική φιλοσοφική θεώρηση του Πλωτινικού Έρωτα σύμφωνα με την ιδιότυπη φιλοσοφική σκέψη του Πλωτίνου.

Εξάπαντος μας επισημαίνει ο ίδιος πάρα πολύ εύστοχα, ότι μέσα από την Αρχαιοελληνική Γραμματεία (Κοσμολογία, Πεζογραφία, Μυθολογία, Ποίηση, Φιλοσοφία κ.λπ.) η έννοια του Έρωτα έχει μια ιδιάζουσα διφυή οντολογική σημασία. Η μία είναι μέσα από ανθρωπομορφικά στοιχεία, ο μυθολογικός ανθρωπόμορφος φτερωτός θεός Έρως και η δεύτερη είναι εκείνη η σφοδρή ερωτική έλξη σε κάθε έμβιο όν και ιδίως στον άνθρωπο. Η αρχαιοελληνική Φιλοσοφία από τους προσωκρατικούς και έπειτα, μαζί και η Θρησκεία της πόλεως-κράτους του δωδεκάθεου Παγανισμού, θεωρούσαν τον Έρωτα από κοινού ως σημαίνουσα κοσμολογική δημιουργική δύναμη και θεία οντότητα η οποία καθοδηγεί τον άνθρωπο προς την κατάκτηση του Ωραίου, την ένωση του με το Αγαθό και στην Αθανασία της ψυχής.

Ο συγγραφέας, δεν παραλείπει βέβαια να μας μυήσει εξ αρχής στα αρχέγονα φιλοσοφικά και ψυχολογικά δόγματα και τις σημαντικές αντιλήψεις ετέρων φιλοσοφικών Σχολών για τον Έρωτα.

Ιδιαίτερα ο Πλατωτικός Έρως φαίνεται να έχει κάποιες διαφορές με τον Πλωτινικό Έρωτα. Στον πλατωνικό έρωτα, ανάμεσα στον εραστή και το ερώμενο πρόσωπο η ερωτική σχέση ανάγεται σε αρεταϊκού τύπου ηθικές και καλές συνήθειες, με απώτερο στόχο η εν λόγω σχέση τους εξελικτικά να ανυψώνεται στον Κόσμο των Ιδεών και να πνευματοποιείται, μιας και το σώμα είναι η φυλακή της ψυχής. Αυτός ο πλατωνικός Έρως είναι ο λεγόμενος και παιδαγωγικός Έρως.

Για τον Σωκράτη ιδιαίτερα, ο Έρως είναι δαίμων, δηλ. ο ενδιάμεσος θεών και ανθρώπων ο οποίος καθοδηγεί την Ψυχή προς το Ωραίο. Μια ενδιαφέρουσα εξίσου διάκριση είναι, ότι, υπάρχει ο Ουράνιος και ο Πάνδημος Έρως, όπου ο μέν πρώτος ενδιαφέρεται για το κάλλος της Ψυχής και οδηγεί στην Αθανασία της, ενώ ο δεύτερος παραμένει προσκολλημένος στην εξωτερική ομορφιά της ύλης και του κάλλους της σωματικότητας.

Ο φιλοσοφικός Έρως, όμως, είναι ισχυρός και ρωμαλέος καθότι υφίσταται και αποδεικνύεται περίτρανα στην ιστορία της Φιλοσοφίας στην παιδαγωγική σχέση του Σωκράτη και του Πλάτωνος. Όπου ο έρως του φιλοσόφου διδασκάλου ανύψωσε τον διδασκόμενο μαθητή του πιο ψηλά από την φήμη του πρώτου.

Στον Αριστοτέλη, το Πρώτον Κινούν ακίνητο κινεί (με ερωτική ενέργεια) τα σύμπαντα και τον κόσμο όπως ακριβώς αντίστοιχα, ο Εραστής κινεί ενεργειακώς και ερωτικώς την Ερωμένη του, ενώ ο αριστοτελικός Έρως είναι υποτακτικός στην ορθή λογική του Λόγου.

Ο Στωϊκισμός παράλληλα, ως αρχαίοι Συμπεριφοριστές, θεωρούν τον έρωτα ως μιά συμπεριφορά του ατόμου, και όχι ως ψυχικό ή ψυχολογικό φαινόμενο, καθότι το δόγμα τους ήτο ότι ο Έρως αποσκοπεί κυρίως στην Φιλία και όχι στον σαρκικό έρωτα.

Η Κυνική Φιλοσοφία από την άλλη, απαξιώνει και υποτιμά τον έρωτα, (όπως ακριβώς πράττει και διδάσκει κατά κόρον ο Χριστιανισμός;) καθότι δεν παραδέχεται τις μεταμορφωτικές αλλά και δυναμικές ευεργεσίες του.

Για τον Πλούταρχο βέβαια, επισημαίνει ο καλός συγγραφέας της διατριβής, ότι ανώτερο είδος έρωτα είναι ο νόμιμος έρως, δηλ. ο Έρως μεταξύ των Συζύγων.

Στα κείμενα του Πλωτίνου, ο Έρως κατέχει ουσιαστικά μια πυρηνική θέση καθότι αναλύεται στοχαστικά, αποδεικτικά και διαλεκτικά η οντολογία και η ψυχολογία του Έρωτα.

Η Ψυχή, αφού κεντρίζεται από λογιών-λογιών επιθυμίες πυρπολείται από το Αγαθό και την ερωτική απορροή εξ αυτού, προσελκύεται από τον Νού, και έτσι αρχίζει να ενδυναμώνει, να αφυπνίζεται αλλά και να ανυψούται σε υψηλώτερες πνευματικές σφαίρες. Ο Έρως είναι ενέργεια αγαθής Ψυχής, η οποία αισθάνεται έρωτα και για κατώτερα όντα αφού και αυτά μετέχουν στο Ουράνιο Φώς. Άρα και τα πλέον δύσμορφα δύνανται να ακτινοβολούν χάριν, φώς και να ερώνται. Η χάρις φαίνεται να αφυπνίζει τον έρωτα. Στον πλωτινικό έρωτα πάντα μένει κάτι ανεξήγητο, κάτι που μυστηριωδώς πλεονάζει. Στην εμπειρία του Έρωτα η Ψυχή δεν δύναται να εξηγήσει αυτό που νοιώθει για το Αγαθό, καθότι Αγαθό και Χάρις είναι πράγματα ανεξήγητα στην πλωτινική φιλοσοφική σκέψη.

Στον Πλωτίνο, ο έρως ωθεί την Ψυχή και τον Νού προς την τελειότητα του αυτοέρωτος Ενός. Το Εν είναι ο μόνος αυτοΈρως. Το αυτόφωτο και αυτερωτικόν Εν είναι η Πηγή των πηγών, δηλ. η Πηγή όλων των πηγαίων όντων πράγμα που συνεπάγεται ότι το Έν είναι η κατ΄εξοχήν οντολογική και δημιουργική πηγή του Έρωτα. Το Έν, ως Δημιουργός, είναι έμπλεο αυτό-έρωτος και υπερβατικόν χωρίς καμμία τροπή στην υπερβατικότητα του αφού γεννά τον Νού.

 

Στον Πλωτίνο σίγουρα το Έν, αν και Αυτοέρως, δεν ταυτίζεται με τον Έρωτα, ούτε εράται τα όντα και η αμείωτη προσφορά του ενεργείται χωρίς έρωτα. Κατά κάποιον τρόπο το Έν του Πλωτίνου είναι άνευ έρωτα ή ανέραστο υπερβατικό Όν, ως προς την σχέση του με τα υπόλοιπα όντα, και Αυτέρως Έν ως προς τον εαυτό του και τον γεννηθέν Λόγο του;

Η αυτογνωσία στα όντα της ανεπάρκειας τους να έρθουν σε ενότητα με άλλα όντα τα ωθεί η γνώση αυτή να εξέλθουν της αυτάρκειας τους και να έλθουν σε κίνηση και ενότητα με μίαν άλλην υπόσταση πράγμα που ανελλίσει την Ψυχή και σηματοδοτεί την επιστροφή της Ψυχής και του Νού μέσω του έρωτα εις το Έν.  Ο Λόγος εκπορεύεται από το Έν και εκπηγάζει από την αιώνια ερωτική πράξη του Ενός. Τα πάντα στο σύμπαν διέπονται από τον καθολικό Λόγο που φανερούται μέσω της αφθαρσίας των σπερματικών λόγων.

Να σημειωθεί, συγκριτικά, λόγου χάριν στον Χριστιανισμό όπου ο τριαδικός Ένας Θεός («Πιστεύω εις Έν(α) Θεόν…) ο οποίος ταυτίζεται βιβλικώς με τον μανιώδη Εραστή, τον κατ΄εξοχήν Εραστή των εραστών, μάλιστα ταυτίζεται τόσον με την Αγάπη («ο Θεός Αγάπη εστίν») όσο και με τον Έρωτα («ο Θεός Έρως εστίν», Μάξιμος ο Ομολογητής & «ο Έρως ο εμός εσταύρωται», Ιγνάτιος ο Θεοφόρος).

Κατά την προσωπική άποψη βέβαια του συγγραφέα και φιλοσόφου Παναγιώτη Δαμάσκου, ο Πλωτίνος δέχεται ότι ο Λόγος του Ενός είναι Έρως, άρα συναφώς, δέχεται εμμέσως πλήν σαφώς την πλατωνική και ορφική κοσμογονική θέση περί του Έρωτος ως σημαίνουσας κοσμολογικής και αρχετυπικής θείας δυνάμεως αφού πρόκειται για κοσμολογική οντότητα, η οποία ως η κατ΄ εξοχήν Πηγή πάντων των όντων διανέμει (ενεργειακά) και τον Έρωτα. H προσωπική και αρχική θέση του Δαμάσκου είναι, ότι ο Έρως είναι Δημιουργός Δύναμη στην Πλωτινική οντολογία ενώ στα περί της Πλωτινικής Ψυχολογίας η δημιουργική της δύναμη συντελείται εμμέσως καθότι η Ψυχή (μετα)λαμβάνει τον έρωτα από το Έν. Η ερώσα Ψυχή μεταβάλεται και γίνεται Καλή και φεγγοβολάει από ερωτικό κάλλος αφού ανυψούται προς τον Νού ο οποίος είναι εκ φύσεως Καλός. Ο Έρως του Καλού ή το Κάλλος του Έρωτος αποδεικνύεται και καθρεφτίζεται στην ερώσα Ψυχή. Ο τελικός όμως σκοπός της Καλλονής και Αγαθής Ψυχής είναι η απόλυτη ερωτική ένωση της -μέσω του Καλού Έρωτος- με το Έν. Ο έρως της Ψυχής με το Έν πραγματοποιείται μέσω της εκστάσεως.

Ωστόσο, υπάρχουν και τρία είδη παθημάτων της Ψυχής που αφορούν τον Έρωτα για τα σώματα:

1.      Ο αγνός Έρως, που είναι αυτάρκης στο να θαυμάζει την εξωτερική ομορφιά των ωραίων σωμάτων.

2.      Ο σύνθετος Έρως, που είναι η θέαση και ο θαυμασμός των ωραίων σωμάτων σε συνδυασμό με την σωματική επαφή.

3.      Ο παρεκκλίνων Έρως, που πρόκειται για σωματική επαφή η οποία οδηγεί στην πτώση της Ψυχής.

Στον Πλωτίνο, ο Έρως είναι ταυτόχρονα θεός και δαίμων. Εξάπαντος η Ψυχή αιχμάλωτη στον αισθητό κόσμο αγωνίζεται να ανυψωθεί στο αιώνιο Κάλλος και Αγαθό μέσω του ζωοποιού Έρωτος. Βέβαια, ο Έρως του Σύμπαντος, η λεγομένη και αμοιβαία ερωτική έλξη, ο φυσικός νόμος της παγκόσμιας έλξεως, η οποία συγκρατάει συνδεδεμένα όλα τα μέρη και τα όντα του σύμπαντος, εγκαθιστά αρμονικές (ερωτικές) σχέσεις ανάμεσα σε όντα που βρίσκονται μακρυά ή κοντά το ένα με το άλλο. Αν και το εν λόγω φυσικό φαινόμενο και οι ποικίλες συγκρατικές και ενοποιητικές φυσικές ενέργειες εκλαμβάνονται ως κάποιο είδος φυσικής μαγείας.

Είναι μάλλον η μαγεία που ασκεί ο δαίμων Έρως ο οποίος φυλακίζει την Ψυχή στον κόσμο των αισθήσεων. Ο συγγραφέας Δαμάσκος, διενεργεί διαισθητικώς μία καλή διάκριση, μεταξύ της μαγείας της φύσεως και της μαγείας των μάγων, ενώ επισημαίνει σωστά ότι η πρώτη είναι που συνθέτει την αληθινή μαγεία. Η διάκριση του από φιλοσοφικής απόψεως είναι πολύ καλή, καθότι υπάρχει συνάμα η μανιακή τάση της δαιμονοποίησης των πάντων. Άρα, κατά την γνώμη μας, η σκοτεινή, η μαύρη και η λευκή μαγεία των Μάγων είναι κάλπικη, μη αληθινή, πλανερή και ιδιαζόντως μη φυσική, αλλά παρά φύσιν. Τα όντα όμως βιώνουν αυτές τις φυσικές ή μαγικές επιδράσεις και τα αισθητά πάθη χωρίς την ελεύθερη τους βούληση.

Στον Πλωτίνο, η ψυχολογική τάση και το κλίμα της σχολής του ήτο παντελώς διαφορετικό από την Ακαδημία του Πλάτωνα. Ο παιδαγωγικός Έρως μεταξύ δασκάλου και μαθητού είναι απών, παρ΄όλο που οι σχέσεις τους ήταν καθόλα φιλικές και αρμονικές.

Ο Έρως στον Νεοπλατωνισμό, είναι εκείνη η μυστική εμπειρία της ερώσας Ψυχής που εράται προς το Αγαθό, αφού εξ αρχής την εμπνέει και την παρακινεί να το εράται μανιωδώς. Στον Πλωτίνο βέβαια ο ανθρώπινος Έρως είναι μια εικόνα του αληθινού Έρωτος. Η ερώσα Ψυχή, στον αισθητό κόσμο αενάως αναζητεί και επιζητεί –ακόμη και ασυνειδήτως- την απόλυτη ερωτική ένωση της μαζί με το ερώμενο Αγαθόν. Η Ψυχή στην ερωτική μανία της προς το Αγαθό ανυψούται στον νοητό κόσμο αφού αποποιηθεί τις αισθητές και επίγειες ομορφιές του κόσμου αφού ποθεί την πηγή του φωτός, το φώς του Αγαθού. Ο  Έρως μεθάει την ερώσα Ψυχή για να ενωθεί μέσω μυστικής ενώσεως με το Έν. Ο Ψυχολόγος Πλωτίνος μεταδίδει το αισιόδοξο μήνυμα ότι η θεϊκή ένωση της ερώσας Ψυχής με τον Αυτέρωτα Έν δύναται να κατορθωθεί από την επίγεια και αισθητή κοσμική πραγματικότητα του ανθρώπου. Στην εκστατική και ερωτική ένωση αυτή της θείας εμπειρίας η Ψυχή μεταμορφούται ενώ δεν χάνει την ταυτότητα και την προσωπικότητά της, ούτε συντελείται κάποια αποπροσωποποίηση της.

Ο Έρως στην φιλοσοφία και ψυχολογία του Πλωτίνου, είναι θείος, μυστικός και εκστατικός. 

Η Καλλονή Ψυχή είναι η μανιακή ερωμένη του Ενός, η ερώσα του γεννημένου Λόγου και του Αγαθού. 

Ο αιώνιος έρως της Ψυχής μετά του Αυτοέρωτος Ενός. 

Ο φιλόσοφος Πλωτίνος, προσκαλεί τους μαθητές του να μυηθούν στα άδυτα του Μυστηρίου του Έρωτος της Ψυχής με το υπερβατικό Λογικό Εν και Αγαθόν, ώστε από την υλική αισθητή κοσμική πραγματικότητα να αναχθεί ώστε να πνευματοποιηθεί Ψυχο-Λογικά.

 

Του Παναγιώtη Νούνη

Σύμβουλος Ψυχικής & Πνευματικής Υγείας

Ερευνητής της Αναλυτικής Ψυχολογίας

† Θεολόγος-Θρησκειολόγος-Φιλόλογος

LIFE COACH

Tηλέφωνο επικοινωνίας: 00357+96897711

panagiotisnounis@gmail.com

*Αφιερωμένο εγκάρδια στην φίλη κ. Έλενα Μαυρομουστάκη και στον παραμικρό αναγνώστη/τρια μας που βίωσε την απώλεια και την οδύνη τινός αγαπημένου προσώπου.

**Σήμερα 25^η Ιουλίου, 2020, ενώ ολοκληρώθηκε και ανερτήθηκε ιδιωτικά η εν λόγω συγγραφή της περίληψης μας περί του Έρωτος, διενεργείτο κάποιος αδιόρατος και μυστηριώδης συγχρονισμός, κοιμήθηκε η πολύτιμη μητέρα του συγγραφέως της διατριβής κ. Παναγιώτη Δαμάσκου. Αιωνία της η μνήμη!...